Din Antropolojisi Üzerine Kısa Bilgiler

[İsmail Engin - @kanalkultur] Bu makale, sosyal/kültürel antropolojinin önemli bir disiplini haline gelen din antropolojisinin tarihini vermekten ziyade, ilgi alanlarını, aydınlatmaya çalıştığı temel sorunları ve konu üzerine yapılan, konuya katkı sağlayan belli başlı çalışmaları-araştırmaları tanıtmak amacıyla kaleme alınmıştır.[1] Okuyucu, konuyla ilgili değinilen bilim adamları ve ana hatlarıyla sunulan çalışmalarda-araştırmalarda, Türk bilim adamlarının ve onların çalışmalarının-araştırmalarının genelde yer almadığını ilk bakışta farkedecektir. Bu durum, antropolojinin Türkiye'de geliş(eme)mesiyle (doğru) orantılı olduğu kadar, Türkiye'de yapılan çalışmaların-araştırmaların veya Türkiye'ye yönelik sınırlı sayıdaki örneklerin bir başka makale konusu olmasından da kaynaklanmaktadır.

Makalede birbiriyle bağlantılı üç antropolojik disiplin üzerinde durulacaktır. Öncelikle sosyal/kültürel antropoloji üzerine kısa bir bilgi verildikten sonra, onun bir alt dalı haline gelen din antropolojisi, yukarıda belirtilen ve sınırları çizilen amaç doğrultusunda ele alınacak ve son olarak da köken olarak Hıristiyan dünyasının yabancıya ve yabancı kültürlere-dinlere bakışını içeren antropolojiye (Müslüman bir) tepki olarak ortaya çıkan veya oluş(turul)an İslami ve İslam antropolojisi, ana hatlarıyla kısaca tanıtılacaktır.

1. Sosyal/Kültürel Antropoloji: Genel

Sosyal/kültürel antropoloji, sosyal/kültürel sistemi oluşturan kurum ve değişkenlerin birbirleriyle olan ilişkilerini, karşılıklı etki ve etkileşimlerini araştırmaktadır.[2] Bu bilim dalında, araştırma alanı olarak seçilen kültürel sistemi ve yapıyı tanımak için, özellikle evlilik ve akrabalık üzerinde[3] yoğunlaşılmıştır. Bu bağlamda, sosyal/kültürel antropolojinin sosyal bilimler alanına yaptığı en önemli katkıları arasında, belirtilen konu kümeleriyle ilgili bulgularının yer aldığı söylenebilir. Yine o, kapalı topluluklar üzerine[4] -ki kapalı toplulukların neden kapalı halde bulundukları, önemli bir sorundur- ya da etnik gruplar[5] ve dini cemaatler üzerine içerdiği derinlemesine çalışmalarla[6] da sosyal bilimler alanında bir yer edinmiştir.[7]

2. Din Antropolojisi

2.1 Din Antropolojisine Doğru

Din adını verdiğimiz kurum, aynı zamanda sosyal/kültürel sistemin bir parçasıdır.[8] Sosyal/kültürel antropolojide,

a) dinin ve dini yapının ekonomi, hukuk, aile-akrabalık gibi sosyal örgütlerle uzaktan yakından ilişkili olması nedeniyle sosyal/kültürel sistem içindeki etkisinin ve fonksiyonunun araştırılması;

b) değişik kültürlerdeki dinlerle ve dini yapılarla karşılaştırılması;

c) sistemleştirilmesi,

kültürü bütüncül anlamda din bağlamında da ele alan ve dinin muhtevasını "ruhsal varlıklara inanç" şeklinde belirleyen Edward Burnett Tylor'dan[9] (1832-1917) bu yana önemli bir sorundur.[10] Nitekim bu sorun, özellikle 20. yy.'ın ikinci yarısından itibaren, giderek artan bir hızda Amerikan sosyal/kültürel antropoloji geleneğinin ya da Alman etnoloji geleneğinin giderek önemli bir uzmanlık alanı haline gelen din antropolojisinin veya din etnolojisinin bilimsel bir disiplin haline gelmesine yol açmıştır. Hemen belirtilmelidir ki, din etnolojisi kavramı, Almanca konuşan ülkelere 20. yy'ın ikinci yarısından itibaren yavaş yavaş girmiş olmakla birlikte[11], bu ülkeler, özellikle Almanya, konuyla ilgili kuramsal tartışmaların en ciddi yapıldığı yerler haline gelmiştir.[12]

19. yy'ın ikinci yarısından itibaren çalışmalarında konu üzerinde temel verilere rastlanılan ve metodolojik açıdan din olgusuna yönelik çalışmalara din-kültür ilintisi bağlamında değişik perspektifler sunan Bachofen, Bastian, Mauss/Hubert, Goldenweiser, Freud, Marett, Durkheim, Boas, Frazer, Malinowski, Preuss, Benedict, Dawson, Radin, Radcliffe-Brown, Spiro, Evans-Pritchard, Schmitz, Lévi-Strauss, Lenski, Gulick, Willems, Bourguignon, Tokarew, Campbell, Ehrenreich, Schmidt gibi bilim adamları önemlidir ve onlar bu bağlamda sosyal/kültürel antropolojinin yanı sıra, din antropolojisine yaptığı katkılarla anılmalıdır.

Bu katkılara ana hatlarıyla değinmeden önce, Avrupa'ya göre (veya Hıristiyan dünyasına göre) yabancı kültürler (ya da dinler) üzerine kaleme alınan ilk etnografik raporların, o kültürlerin (veya dinlerin) inanç formları ve uygulamalarıyla ilgili önemli ve ayrıntılı bilgiler (ki onların objektiflikleri tartışmalıdır ve onlar etnosantriktir) içerdiğini hatırlatmakta yarar vardır.[13] Bu bağlamda, özellikle, yaklaşık 500 yıl önce Avrupalıların Amerika'yı keşfetmesiyle birlikte, Hans Staden'den (onun 1557'de yayınlanan eserinden) bu yana[14], sistematik olarak yabancı olana (ki o, Hıristiyanlığın-Hıristiyan dünyanın dışında olandır ve Primitiv olarak tanımlanmaktadır), onların kültürlerine ve dinlerine başlayan ilginin, giderek yoğunlaşan bir şekilde gelişmesiyle, yabancı olanın kültürlerinin, dinlerinin tanıtımı, betimlemesi ve tanımıyla, sınıflandırılmasında kendi korkularının ve düşüncelerinin, önyargılarının yansı(tıl)masıyla başlayan Avrupa merkezli sürecin bir sonucu olarak din antropolojisinin oluştuğunu belirtmek gerekir.[15] Süreç itibariyle, bu tür bir oluşumun, antropolojinin bilim dalı olarak ortaya çıkmasıyla eş zamanlı olduğu da söylenebilir.

2.2 Din Üzerine Yapılan ya da Sonradan Din Antropolojisinin Oluşturulmasına Katkı Sağlayan Çalışmalara-Araştırmalara Genel Bir Bakış

Yukarıda sözü edilen bilim adamlarından:

• Bachofen (1815-1887), "Ana Hukuku" kavramını oluştururken[16], dini yapı üzerinde durmuştur.
• Bastian (1826-1905), Budizm, mitoloji ve din arasındaki ilişkilerin anlamlılığı sergilerken, onların çerçevesini çizmiş, muhtevasılarını belirleyerek tanımlamıştır.[17]
• Tönnies (1855-1936), din ve cemaat ilintisini oluşturmuştur.[18]
• Mauss/Hubert, din tarihini ele almıştır.[19]
• Goldenweiser (1880-1940), totemizmle ilgili geniş ve ayrıntılı bilgiler vermiştir.[20]
• Durkheim (1858-1917), dini hayatın temel ve ilk formlarını irdelemiştir.[21]
• Freud (1856-1939), totem ve tabunun psikoanalitik irdelemesini[22] gerçekleştirmiştir.
• Boas (1858-1942)[23] ve Frazer (1854-1941), inançlarla birlikte hem totem ve tabunun hem de büyünün kökenini incelemiş -ki Frazer'e göre, büyü dinden eskidir-[24]; nihayetinde Malinowski (1884-1942), bütün bunları biraraya getirerek din, büyü, bilim ilişkisini fonksiyonel yaklaşımla ele almıştır.[25]
• Bu arada Preuss (1869-1939), dinin ve büyünün kökenleri üzerinde dururken, özde din ve büyüyü eşit olarak değerlendirmiştir.[26]
• Tylor'un animizm kuramına (onun kökeni ve gelişmesiyle ilgili) yaptığı eleştirilerle ve animatizm kuramına katkılarıyla önemli bir yer edinen Marett, Preuss gibi dini kökenine ve gelişmesine yönelik araştırmalarıyla dikkat çekmektedir.[27]
• Benedict (1887-1948), amulet ile fetiş bazında din-büyü ilişkisini ve bunların sisteme yansımasını kurgulamıştır.[28]
• Dawson, din ve kültür ilişkisini yorumlamıştır[29].
• Radin, ilkel dinler/semavi olmayan dinler ve onların kökeni üzerinde durmuştur.[30]
• Radcliffe-Brown (1881-1955), karmaşık olmayan -ilkel- toplumlarda yapı ve fonksiyon bağlamında dini de ele almıştır.[31]
• Spiro, dinin kurumlaşmış ilişkiler bağı örneklerinden; inançlar, eylemler ve değerler sistemlerinden oluştuğunu ortaya koymuştur.[32]
• Gennep (1873-1957), dini davranış kalıplarının yaşatıldığı, korunduğu, geliştirildiği, kurumlaştırıldığı törenlerin bir tür geçiş/eriştirme törenleri olduğunu belirtmiştir.[33]
• Evans-Pritchard (1902-1973), semavi olmayan -ilkel- dinler üzerine kuramlar oluşturmuştur.[34]
• Schmitz (1920-1966), din etnolojisi kavramının gelişmesini sağlamıştır.[35]
• Lévi-Strauss, totemizmin ait olduğu kültür içindeki anlamsallığını ve yerini-önemini ortaya koymuştur.[36]
• Lenski, dini pluralizmin/çoğulculuğun kökenlerini, ona bireysel-sosyal tepkileri, onun öteki sosyal/kültürel kurumlara etkilerini ele almıştır.[37]
• Gulick, Lübnan örneğinde farklı dini grupların dini yapılarını incelemiştir.[38]
• Geertz ve Yalman İslam örneğinde din ve sosyal gelişme ilişkisini mercek altına almıştır.[39]
• Weekes, doğrudan Müslüman cemaatlerin kültürel özelliklerini konu edinmiştir.[40]
• Bruinessen, Müslüman bir etnik grup örneğinde cemaatleşme ve din-devlet ilişkisi üzerinde durmuştur.[41]
• Willems, dini pluralizmi/çoğulculuğu Brezilya ve Şili örneğinde konu edinerken, sınıf ve tarikatların sosyal/kültürel yapılarıyla birlikte farklılıklarına dikkat çekmiştir.[42]
• Tokarew, karşılaştırmalı bir şekilde din tarih(ler)i üzerine eğilmiştir.[43]
• Bourguignon, din ve sosyal değişme ilişkisini gündeme getirmiştir.[44]
• Campbell de karmaşık olmayan toplumlarda, doğu ve batı toplumlarında mitolojinin fonksiyonlarını -evrene yorumcul şekilde genel bir bakış, ahlâki bir düzenin yerleştirilmesi vb. gibi- irdelemiştir.[45]

Öte yandan,

• mitin, dini hayatın bozulmamış özünü temsil ettiği görüşünde birleşen Paul Ehrenreich'in (1855-1914) "Die Myten und Legenden der südamerikanischen Urvölker und ihre Beziehungen zu denen Nordamerikas und der alten Welt" (1905) ve
• Malinowski'nin "The foundations of fait and morals. An anthropological analysis of primitive beliefs and conduct with special reference to the fundamental problems of religion and ethics" (1936) adlı eserinin yanı sıra,
• "urmonoteizm" kuramını "Der Ursprung der Gottesidee" (1912-1955) adlı 12 ciltlik eserinde geliştiren Pater Wilhelm Schmidt'in (1868-1954) çalışmaları[46];
• Edward Norbeck'in "Religion in Primitive Society" (1961),
• Anthony F. C. Wallace'nin "Religion: An Anthropological View" (1966) ve
• Annemarie de Waal Malefijt'in "Religion and Culture: An Introduction to Anthropology of Religion" (1968) adlı yapıtları[47] da

din antropolojisi açısından son derece önemlidir.[48]

Diğer taraftan, yeri gelmişken, özellikle sosyal/kültürel antropolojide, 1966 yılında yazdığı "Religion als kulturelles System" adlı makalede Geertz tarafından ortaya konulan[49] ve bir kültürün değişik sembol sistemlerine yönelik araştırılmasını savunan[50] sembolcülere göre dinin, bir sembol sistemi[51] olarak özel bir ilgi ve araştırma alanı olduğu da kaydedilmelidir.[52]

Yukarıda kısaca çalışmalarına-araştırmalarına değinilen adı geçen bilim adamları, bir taraftan sosyal/kültürel antropolojide özel bir disiplinin din antropolojisinin; diğer taraftan konu üzerine yapılan çalışmalarda-çalışmalarla, belli başlı antropolojik kuramların-yaklaşımların da oluşmasını, temellenmesini ve gelişmesini sağlamışlardır. Nitekim, belirtilen bilim adamlarından

• Bastian Völkergedanke (Halk Düşüncesi);
• Bachofen, Tylor ve Frazer evrim;
• Goldenweiser difüzyonizm (yayılım) -özellikle Amerikan difüzyonizmini-;
• Freud ve Muensterberger[53] psiko-analiz;
• Boas tarihi özgücü;
• Malinowski, Radcliffe-Brown[54] ile Evans-Pritchard fonksiyonalizm (işlevcilik) özellikle Radcliffe-Brown ile Evans-Pritchard strukturfunktionalismusu geliştirmişlerdir[55]-;
• Lévi-Strauss strukturalizm (yapısalcılık) -özellikle Fransız strukturalizmini (yapısalcılığını) - kuramını - yaklaşımını oluşturmuş ve geliştirmiştir.

2.3 Din-Kültür İlişkisi

Konu üzerine yapılan ve yukarıda sözü edilen çalışmalara-araştırmalara, genel olarak bakıldığında, onların mitoloji, büyü ve din -ve doğal olarak da kutsal olanla kutsal olmayan- üzerine betimleyici, açıklayıcı, tanımlayıcı, sistematize edici, karşılaştırmalı, yorumlayıcı bilgiler içerdiği görülmektedir. Buradan hareketle, din antropolojisinin, Laubscher'in de değindiği gibi[56], din-kültür ilişkisi üzerinde yoğunlaştığı, onu betimlediği; dinin selektiv/seçici şekilde din antropoloğunun ilgilendiği belirli bir kültür parçası olduğu söylenebilir ve gerçekte bu, kültürü ve kültürleri anlama çabasından başka bir şey değildir.

Değinilen çalışmalar-araştırmalar, din antropolojisinin alanını, yöntem(ler)ini içerip, kuramsal bilgiler sunması açısından önemlidir. Bu bağlamda, din antropologlarının mitolojinin, dini ve büyüsel muhtevanın yorumlarına, yöntemsel farklılıklarla ilgi duyduğu[57] ve kendisine özgü bir yaklaşımı-yöntemi ve kuramı olmayan din antropolojisinin, araştırdığı soruna göre, sosyal bilimlerin buna uygun yöntemini kullandığı[58] söylenebilir.

2.4 Din Antropolojisinin İlgi Alanı: Günlük Hayatta Dini Fenomenler

Din fenomeni, din antropolojisinin ilgi alanını oluştururken, din antropolojisi din fenomeniyle değil, dini fenomenlerin yapılarıyla ilgilenmektedir.[59] Bu tür bir ilgi tarzı, dini fenomenlerin günlük hayatın her aşamasında var olmasından ya da kendini hissettirmesinden kaynaklanmaktadır.

Din üzerine yapılan çalışmalar-araştırmalar ortaya koymuştur ki, insan ve doğa üstü kişisel olmayan kutsal bir güç ya da inanç, hem sosyal/kültürel sistemi ve yapıyı, hem de topluluğu-toplumunu derinden etkilemektedir. Dinin etkileri, özel davranış biçimleri ve ahlâk kuralları şeklinde kendini göstermektedir. "Ruha tapma", "doğaya" ya da "insan üstü" bir varlığa "inanma", "atalar kültü", kendi etrafında kurumlaşmış değer yargılarını-değerleri oluştururken, töre ve törenler, gelenekler ve âdetler -zaman zaman hukuk- için de kaynaklık etmekte, onları beslemektedir. Bu anlamda, genel hatlarıyla doğum, evlenme ve ölümü içeren geçiş/eriştirme törenleri[60], dini davranış kalıplarının yaşatıldığı, korunduğu, geliştirildiği, kurumlaştırıldığı törenler olarak karşımıza çıkmaktadır. "Kurban kesme", "yas ve anma", "ad koyma", "sünnet", "askere uğurlama", "evlenme", "cenaze" törenleri vb. gibi.

Diğer deyişle, antropolog dinden söz ettiği zaman, o teolojik bir kavramı kastetmemektedir. Onun din kavramıyla kastettiği, insanın yaşadığı dünyanın dışında, ruhsal-kutsal olarak gördüğü-algıladığı -ya da yarattığı- öteki dünyanın-varlık alanının gücü; öteki dünyanın-varlık alanının, içinde bulunduğu-yaşadığı dünyaya, topluma -ve bireye- ve davranışlarına etkileri-yansımasıdır. Antropolog için, hiçbir toplum, topluluk, birey böyle bir dini hayattan kopuk değildir.[61] Onun içinde, yukarıda da kısmen değinildiği gibi atalar-ölüler kültü, büyüye inanma, canlandırma, kötü ruhlar, ruhlar inancı-ruha tapma, hayvan-bitki kültü, totemizm, teizm-tanrılar inancı, fetişizm, doğaya tapma, güneş-ay-yıldız kültü/kültleri vardır. Bu tür oluşumlar, sosyal hayatın vazgeçil(e)mez bir parçası olurken, tapma ve tapınma davranışları -ve özel davranış kalıpları- şeklinde kendini göstermektedir. Tapma ve tapınmada dua, zaman zaman kurban kesme, dans ritüelleri bulunmaktadır. Tapma ve tapınmanın dayanaklarını ilâhi cezalar-mükâfatlar oluşturmaktadır. Söz konusu davranış kalıpları gelişti(rildi)kçe, sosyal hayata ve düzene yönelik talepkâr tavırları içermekte; kurallaşarak ve kurumlaşarak, sosyal hayatın vazgeçil(e)mez parçası haline gelmektedir. İşte bu oluşum, gelişim ve değişim süreçleri din antropolojisinin temel ilgi alanını oluşturmaktadır.

Öte yandan, Eliade'ye göre, dinlerin evrensel görünümlerini ve onların farklılıklarını, örneğin kurban, dua gibi, anlayabilmek ve bunların sonuçları üzerine yorumlar yapabilmek için, din tarihiyle yakın bağlantı kurulması ve onun bilinmesi gerekir.[62] Bu nedenle konuyu ele alan antropolog, tarihle ve mitolojiyle iç içedir. Yukarıda sözü edilen ve sosyal hayatın vazgeçil(e)mez parçası haline gelen davranış kalıplarının analizinde, geçmiş ve günümüz arasında anlamlı ve geçerli ilişkiler, nedenler, sonuçlar bulmaya çalışmaktadır.

2.5 Din Antropolojisinin Açıklamaya-Aydınlatmaya Çalıştığı Soru(n)lar

Bu konuda genel bir kataloğu Laubscher 10 madde olarak hazırlamıştır. Buna göre, din antropolojisi, şu soru(n) kümeleri üzerinde yoğunlaşmaktadır:[63]

1. Din nasıl oluşmuştur, neye dayanmaktadır?
2. Din, hangi sosyal ve psikolojik fonksiyonları yerine getirmektedir?
3. Dinde değişim ve çoğulculuk, hangi tarihi süreçler sonucunda oluş(muşt)ur?
4. Din, insanlık tarihinde hangi evrim sürecinden geçmiştir? İnsan evrimiyle din evrimi arasında hangi ilişkiler vardır?
5. Din kültürü, kültür dini nasıl etkiler? Din ve kültür arasında nasıl, ne tür bir ilişki bulunmaktadır?
6. Din, bir toplumdan diğer bir topluma nasıl aktarılır? Böyle bir aktarma için, hangi ön koşulların yerine gelmesi gereklidir? Aktarma sürecinde ve sonrasında neler olur?
7. Din, nasıl yapılanmaktadır ve hangi yapılara sahiptir?
8. Dinin iç yapısı dikkate alındığında, dini davranışların altında hangi dini nedenler yatmaktadır?
9. Din, evrensel midir ya da dinin hangi özellikleri evrenseldir?
10. Bireyin dinle nasıl bir ilişkisi vardır? Bu ilişki, dinde ne gibi bir rol oynar?

3. İslami Antropoloji ve İslam Antropolojisi

XX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren, bir yandan, belirli bir dini inanca dahil olan sosyal/kültürel sistemleri ve yapıları -özellikle İslam toplumlarını- daha iyi çözümleyebilmek-anlayabilmek amacıyla dinlere -İslama- özgü antropolojik alanlar[64]; diğer yandan ise, İslam kültürünün oluşturduğu teoloji, felsefe, tasavvuf ve fıkıhtan ibaret olan teosantrik kültürün insan, toprak, hürriyet, demokrasi, kalkınma ve ilerlemeyi içeren günümüz ihtiyaçlarını karşılamak üzere antroposantrik kültüre çevrilmesini-dönüştürülmesini amaçlayan girişimler için, tartışma alanları açılması önerileri[65] oluş(turul)maya başla(n)mıştır.

Bu bağlamda, bir tür antropolojik disiplin olan İslami antropoloji,

• İslam terimlerine göre, toplumda insanın araştırılmasını üstlenen;
• İslami değerlerden oluşan düşüncelerin, antropoloji için, ne ifade ettiğini tanımlayan değil, açıklayan bir bilim olarak görülmektedir.[66]

Ancak, böyle bir antropolojik disiplinin,

• sadece Müslüman cemaatlerin incelenmesini;
• bu cemaatlerin çağdaş sorunlarının anlaşılmasına yol açacak karşılaştırmalı araştırmalara girişmesini;
• Müslüman cemaatlerdeki belli başlı sosyal/kültürel kategorilerin de karşılaştırılmasını konu edinmesiyle,

başarıya ulaşabileceği ileri sürülmektedir.[67]

"Hıristiyan dünyasının kültürel ve ideolojik öncüllerinden" doğan antropolojiye alternatif olarak geliştirilen İslami antropoloji, antropolojiyi bir tür, "İslâm'ın ideal ilke ve öğretileri ile uyarlılık arz eden bir İslâmî çerçeveye sokmak" girişimi[68] veya teosantrik kültürü antroposantrik kültüre dönüştürme çabasıdır ve dinin ideolojiye çevrilmesine giriştir.[69] Burada, oryantalist ve sömürgeci eğilimlere dolayısıyla Hıristiyan dünyasına -bilinçli veya bilinçaltı- karşı çıkmak düşüncesi, egemendir.[70]

İslami antropoloji, gelenekçi (Ahmed gibi) ve reformist (Hanafi gibi) iki eğilimi içinde barındırmaktadır. Reformist eğilim için antropoloji, kalkınmakta olan bir ülkede "angaje olmuş, yönelmiş veya militan bir bilimdir, yani bir ideolojidir"; insanların "sorunları"nın incelenmesi, araştırılmasıdır.[71]

İslami antropoloji, İslam anlayışının ve dininin tek olduğunu savunmakta[72]; farklılıkları görmezden gelmektedir.

Öte yandan İslami antropolojinin yanı sıra bir de İslam antropolojisi vardır. El-Zein'in geliştirdiği bu disiplin, İslami gelenek ve yapı üzerine, Müslümanların kendisilerini tanımlamalarıyla algılamalarını içeren tanımlayıcı bir antropolojidir.[73] Bu disiplin için, farklı İslam toplumları kendilerine uygun İslami anlayışları da oluşturmuşlardır. [İsmail Engin - @kanalkultur]

Kaynaklar

• Ahmed, Ekber S. (1995): İslâm ve Antropoloji. (Çev. Bedri Gencer), İstanbul: İnsan.
• Altuntek, N. Serpil ve arkadaşları (Ed.) (1994): Humana: Bozkurt Güvenç'e Armağan. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Andrews, Peter Alfrod (Ed.) (1989): Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag.
• Atay, Tayfun (1994) »Antropoloji ve İslâm« S. Altuntek ve arkadaşları (Ed.) Humana: Bozkurt Güvenç'e..., 61-74.
• Bachofen, Johann Jacob (1861): Das Mutterrecht: Eine Untersuchung über die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiösen und rechtlichen Natur. Stuttgart: Krais und Hoffmann.
• Barnouw, Victor (1975): An Introduction to Anthropology. Cilt-2: Ethnology. London/Georgetown: The Dorsey Press.
• Bastian, Adolf (1882): Der Buddhismus in seiner Psychologie. Berlin.
• Bastian, Adolf (1884): Religionsphilosophische Probleme auf dem Forschungsfelde buddhistischer Psychologie und der vergleichenden Mythologie. 2 cilt. Berlin.
• Bastian, Adolf (1963) (Orij. 1881'den) »Der Völkergedanke« C. A. Schmitz (Ed.), Kultur..., 54-64.
• Benedetti, G./U. Rauchfleisch (Ed.) (1989): Welt der Symbole: Interdisziplinaere Aspekte des Symbolverstaendnisses. Göttingen: Vandenhoeck u. Ruprecht.
• Benedict, Ruth (1938): »Religion« Franz Boas (Ed.) General Anthropology... 627-664.
• Bernatzik, Hugo A. (Ed.) (1939): Die grosse Völkerkunde. 3 cilt. Leipzig: Bibliographisches Institut AG.
• Boas, Franz (1916): »The Origin of Totemism« Anthropologist 18: 319-326.
• Boas, Franz (Ed.) (1938): General Anthropology. New York: D. C. Heath & Co.
• Bourguignon, Erika (Ed.) (1973): Religion, Altered States of Consciousness and Social Change. Columbus: Ohio State Press.
• Bohannan, P./J. Middleton (Ed.) (1968): Kinship and Social Organization. New York: The Natural History Press.
• Bruinessen, Martin van (1989): Agha, Scheich und Staat: Politik und Gesellschaft Kurdistans. Berlin Verlagsabteilung des Berliner Instituts für Vergleichende Sozialforschung.
• Buschan, G. (Ed.) (1922): Illustrierte Völkerkunde in zwei Baenden: Vergleichende Völkerkunde Amerika-Afrika. Stuttgart: Strecker und Schröder.
• Campbell, Joseph (1996a): Die Masken Gottes: Mythologie der Urvölker. (Çev. Hans-Ulrich Möhring), München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
• Campbell, Joseph (1996b): Die Masken Gottes: Mythologie des Ostens. (Çev. Hans-Ulrich Möhring), München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
• Campbell, Joseph (1996c): Die Masken Gottes: Mythologie des Westens. (Çev. Hans-Ulrich Möhring), München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
• Campbell, Joseph (1996ç): Die Masken Gottes: Schöpferische Mythologie. (Çev. Hans-Ulrich Möhring), München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
• Dawson, Christopher (1951): (Orij. 1948) Religion und Kultur. (Çev. Nina E. Baring), Düsseldorf: Schwann.
• Davies, Merrly Wyn (1991): İslami Antropolojinin Oluşturulması -kendimizi ve başkalarını tanımak-. (Çev. Tayfun Doğukargın), İstanbul: Endülüs.
• Durkheim, Émile (1912): Les formes élémentaires de la vie religieuse. Paris.
• Edmonds, C. J. (1957): Kurds, Turks and Arabs. London: Oxford University Press.
• El-Zein, A. H. M. (1977): »Beyond Ideology and Theology: The Search for the Anthropology of Islam« Annual Reviews of Anthropology 6: 227-254.
• Evans-Pritchard, Edward Evan (1951): Kinship and Marriage among the Nuer. Oxford: Clarendon Press.
• Evans-Pritchard, Edward Evan (1978): (Orij. 1976) Hexerei, Orakel und Magie bei den Zande. (Çev. Brigitte Luchesi), Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Evans-Pritchard, E. E. (1981): (Orij. 1965) Theorien über primitive Religionen. Einleitung: Sozialanthropologie gestern und heute. (Çev. Karin Monte), Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Fischer, Hans (Ed.) (1988): Ethnologie: Einführung und Überblick. Berlin: Dietrich Reimer Verlag.
• Fox, Robin (1984): Kinship and Marriage: An Anthropological Perspective. Penguin Books.
• Franz, Roger (1980): Totemismus oder die Dekadenz eines Begriffs. Hohenschaeftlarn: Klaus Renner Verlag.
• Frazer, James George (1989): (Orij. 1922) Der goldene Zweig: Das Geheimnis von Glauben und Sitten der Völker. (Çev. Helen von Bauer), Reinbek bei Hamburg: rowohlts enzyklopaedie.
• Freud, Sigmund (1913): Totem und Tabu: Eine Übereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der Neurotiker. Wien: Hugo Heller.
• Geertz, Clifford (1968): Islam Observed: Religious Development in Morocco and Indonesia.  Chicago: The University of Chicago Press.
• Geertz, Clifford (1983): Dichte Beschreibung. Beitraege zum Verstehen kultureller Systeme. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Gennep, Arnold van (1909): Les rites de passage. Paris.
• Girtler, Roland (1979): Kulturanthropologie: Entwicklungslinien, Paradigmata, Methoden. München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
• Goldenweiser, Alexander (1910): »Totemism, an Analytical Study« Journal of American Folklore 23: 179-293.
• Goldenweiser, Alexander (1918): »Form an Content in Totemism« Anthropologist 20: 280-295.
• Gulick, John (1965): »The Religious Structure of Lebanese Culture« bkz. J. Mattes (Ed.), Internationales Jahrbuch für Religionssoziologie..., 151-187.
• Güvenç, Bozkurt (1976): Sosyal ve Kültürel Değişme. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Güvenç, Bozkurt (1979): İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi.
• Güvenç, Bozkurt (1985): Kültür Konusu ve Sorunlarımız. İstanbul: Remzi.
• Hanafi, H. (1978): »Teoloji mi Antropoloji mi?« (Çev. Mustafa Sait Yazıcıoğlu), Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi xxııı: 505-531.
• Hauschild, Thomas (1993): »Religionsethnologie: Dekonstruktion und Rekonstruktion« bkz. Thomas Schweizer (Ed.) Handbuch der Ethnologie..., 305-330.
• Heine, Peter (1990): »Etnizitaet und Fundamentalismus: Nationalitaetenspezifische Eigenschaften« bkz. B. Nirumand (Ed.) In Namen Allahs..., 94-115.
• Hernegger, Rudolf (1989): Anthropologie zwischen Soziobiologie und Kulturwissenschaft: Die Menschwerdung als Prozess der Selbstbestimmung und der Selbstbefreiung von den Determinismen der Gene und Umwelt. Bonn: Habelt.
• Larsch, Richard (1922): »Einführung in die vergleichende Völkerkunde« bkz. G. Buschan (Ed.) Illustrierte Völkerkunde..., 1-51.
• Laubscher, Matthias (1988): »Religionsethnologie« bkz. H. Fischer (Ed.) Ethnologie: Einführung..., 199-224.
• Lenski, Gerhard (1965): »Religious Pluralism in Theoretical Perspective« bkz. J. Mattes (Ed.) Internationales Jahrbuch für Religionssoziologie..., 25-42.
• Lévi-Strauss, Claude (1965): (Orij. 1962) Das Ende des Totemismus. (Çev. Hans Naumann), Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Lévi-Strauss, Claude (1967): (Orij. 1958) Strukturale Anthropologie. (Çev. Hans Naumann), Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Lévi-Strauss, Claude (1985): »Das Feld der Anthropologie (1960)« bkz. W. Oelmüller ve arkadaşları, Diskurs: Mensch..., 257-271.
• Luschan, Felix von (1886): »Wandervölker Kleinasiens« Zeitschrift für Ethnologie. Organ der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte. Jarhgang, 167-171.
• Luschan, Felix von (1911): »The Early Inhabitants of Western Asia« Journal of the Royal Anthropological Institute xLı: 221-244.
• Luschan, Felix von (1927): Völker, Rassen, Sprachen. Berlin: Deutsche Buch-Gemeinschaft.
• Malinowski, Bronislaw Kaspar (1948): Magic, Science and Religion. Glencoe: Free Press.
• Marett, R. R. (1914): The Threshold of Religion. London: Methuen & Co.
• Mattes, Joachim (Ed.) (1965): Internationales Jahrbuch für Religionssoziologie. Band I: Religiöser Pluralismus und Gesellschaftsstruktur. Köln/Opladen: Westdeutscher Verlag.
• Mauss, M./H. Hubert (1909): Melanges d'histoire des religions. Paris: Librairie Felix Alcan.
• Mühlmann, Wilhelm E. (1986): Geschichte der Anthropologie. Wiesbaden: Aula-Verlag.
• Muensterberger, Werner (Ed.) (1974): Der Mensch und seine Kultur: Psychoanalytische Ethnologie nach "Totem und Tabu". München: Kindler.
• Nirumand, B. (Ed.) (1990): In Namen Allahs: Islamische Gruppen und der Fundamentalismus in der Bundesrepublik Deutschland. Köln: Dreisam.
• Oelmüller, W. ve arkadaşları (Ed.) (1985): Diskurs: Mensch. Paderborn: Ferdinand Schöningh.
• Örnek, Sedat Veyis (1969): »Etnolojinin Tarihçesi, Başlıca Ekolleri, Görevleri« Antropoloji 4: 165-194.
• Örnek, Sedat Veyis (1971): Etnoloji Sözlüğü. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Preuss, Konrad Theodor (1904-1905): »Der Ursprung der Religion und Kunst« Globus 86-87: 333-337; 325-327.
• Preuss, Konrad Theodor (1914): Die geistige Kultur der Naturvölker. Leipzig.
• Preuss, Konrad Theodor (1921-1923): Religion und Mythologie der Uitoto. 2 Band. Göttingen.
• Radcliffe-Brown, Alfred Reginald (1965): Structure and Function in Primitive Society. New York: Free Press. (1. Baskı 1952)
• Radin, Paul (1953): Gott und Mensch in der Primitive Welt. Zürich.
• Radin, Paul (1957): Primitive Religion: Its Nature and Origin. New York: Dover Publications.
• Ramaswamy, M. Krischke (1985): Ethnologie für Anfaenger: Eine Einführung aus entwicklungspolitischer Sicht. Wiesbaden: Westdeutscher Verlag.
• Ranke-Graves, R. von/R. Patai (1986): Hebraeische Mythologie: Über die Schöpfungsgeschichte und andere Mythen aus dem Alten Testament. (Çev. Sylvia Höfer), Reinbek bei Hamburg: rowohlts enzyklopaedie.
• Schebesta, Paul (Ed.) (1961): Ursprung der Religion. Berlin: Morus Verlag.
• Schmitz, Carl August (1964): Religionsethnologie. Frankfurt am Main: Akademische Verlagsgesellschaft.
• Schweizer, Thomas ve arkadaşları (Ed.) (1993): Handbuch der Ethnologie: Festschrift für Ulla Johansen. Berlin: Dietrich Reimer Verlag.
• Schenk, Annemie (1994): »Interethnische Forschung« Rolf W. Brednich (Ed.) Grundriss der Volkskunde: Einführung in die Forschungsfelder der Europaeischen Ethnologie. [2. Baskı] Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 335-352.
• Staden, Hans (1925): (Orij. 1557) Warhaftige Historia und beschreibung eyner Landschafft der wilden nacketen grimmigen Menschfresser Leuthen in der Newenwelt America gelegen. Faksimile-Wiedergabe nach der Ersausgabe "Marpurg uff Fastnacht 1557" mit einer Begleitschrift von Richard Wegner. Frankfurt am Main: Faksimiledruck und Verlag Wüsten & Co.
• Stolz, Alfred (1988): Schamanen: Ekstase und Jenseitssymbolik. Köln: DuMont Buchverlag.
• Stone, Merlin (1988): Als Gott eine Frau war: Die Geschichte der Ur-Religionen unserer Kulturen. Augsburg: Der Goldmann Verlag.
• Thiel, J. F. (1984): Religionsethnologie. Berlin.
• Tokarew, S. A. (1968): Die Religion in der Geschichte der Völker. (Çev. Dietz Verlag Berlin), Köln: Pahl-Rugenstein Verlag.
• Tönnies, Ferdinand (1920): Gemeinschaft und Gesellschaft: Grundbegriffe der reinen Soziologie. [1. Baskı 1887] Berlin: Karl Curtis.
• Tylor, E. B. (1871): Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom. London: J. Murray.
• Vivelo, Frank Robert (1981): (Orij. 1978) Handbuch der Kulturanthropologie: Eine grundlegende Einführung. (Çev. Erika Stagl), Stuttgart: Klett-Cotta.
• Waardenburg, Jacques (1986): Religionen und Religion: Systematische Einführung in die Religionswissenschaft. Berlin: de Gruyter.
• Wach, Joachim (1962): Vergleichende Religionsforschung. Stuttgart: Kohlhammer Verlag.
• Weekes, Richard V. (1978) (Ed.): Muslim Peoples. A World Ethnographic Survey. London: Greenwood Press.
• Willems, Emilo (1965): »Religiöser Pluralismus und Klassenstruktur in Brasilien und Chile« bkz. J. Mattes (Ed.) Internationales Jahrbuch für Religionssoziologie..., 189-211.
• Yalman, Nur (1969): »Islamic Reform and the Mystic Tradition in Eastern Turkey« Europaen Journal of Sociology 10, 1: 41-60.
• Yalman, Nur (1973): »Some Observations on Secularism in Islam: The Cultural Revolution in Turkey« Daedalus 102, 1: 139-168.

Notlar

[1] Katkıları ve eleştirileri için Havva Engin'e teşekkür ederim.

[2] Bkz. Güvenç 1979: 113; Bohannan/Middleton 1968; oldukça ilgi çekici bir başka görüş için de bkz. ve krş. Lévi-Strauss 1985.

[3] Bkz. Evans-Pritchard 1951; Fox 1984.

[4] Bkz. ve krş. Mühlmann 1986: 129-139.

[5] Bkz. Edmonds 1957; Schenk 1994.

[6] Bkz. ve krş. Heine 1990; konuyla ilgili Türkiye'de oldukça bilinen kimi çalışmalar için de bkz. Luschan 1886; 1911; 1927; Andrews 1989.

[7] Konuyla ilgili derli toplu ilk çalışmalara örnek olarak bkz. Bernatzik 1939.

[8] Güvenç 1976: 34-35; 1979: 115.

[9] Bkz. Tylor 1871.

[10] Bkz. Wach 1962: 35-36, 53; Vivelo 1981: 254-255; Waardenburg 1986: 146-149.

[11] Krş. Laubscher 1988: 199.

[12] Konuyla ilgili bkz. Scmitz 1964; Thiel 1984; Laubscher 1988; Hauschild 1993.

[13] Krş. Ramaswamy 1985: 158-163.

[14] Bkz. Staden 1925.

[15] Krş. Hauschild 1993.

[16] Bkz. Bachofen 1861.

[17] Bkz. Bastian 1882; 1884; 1963.

[18] Bkz. Tönnies 1920.

[19] Bkz. Mauss/Hubert 1909.

[20] Bkz. Goldenweiser 1910; 1918.

[21] Bkz. Durkheim 1912.

[22] Bkz. Freud 1913.

[23] Bkz. Boas 1916.

[24] Bkz. Frazer 1989.

[25] Bkz. Malinowski 1948.

[26] Bkz. Preuss 1904-1905; 1914; 1921-1923.

[27] Bkz. Marett 1914.

[28] Bkz. Benedict 1938.

[29] Bkz. Dawson 1951.

[30] Bkz. Radin 1953; 1957.

[31] Bkz. Radcliffe-Brown 1965.

[32] Krş. Vivelo 1981: 254; Ramaswamy 1985: 159.

[33] Bkz. Gennep 1909.

[34] Bkz. Evans-Pritchard 1978; 1981.

[35] Bkz. Schmitz 1964.

[36] Bkz. Lévi-Strauss 1965; 1967: 181-264.

[37] Bkz. Lenski 1965.

[38] Bkz. Gulick 1965.

[39] Bkz. Geertz 1968; Yalman 1969; 1973.

[40] Bkz. Weekes 1978.

[41] Bkz. Bruinessen 1989.

[42] Bkz. Willems 1965.

[43] Bkz. Tokarew 1968.

[44] Bkz. Bourguignon 1973.

[45] Bkz. Campbell 1996a-ç.

[46] Bütün bunlar bkz. ve krş. Mühlmann 1986: 206.

[47] Barnouw 1975: 273.

[48]Din üzerine yapılan antropolojik çalışmalar ve sonuçları üzerine kimi bilgileri içermesi açısından ayrıca bkz. Schebesta 1961; Ranke-Graves/Patai 1986; Stone 1988; Stolz 1988.

[49] Bkz. Geertz 1983: 44-95.

[50] Bkz. Benedetti/Rauchfleisch 1989.

[51] Bu konuda ilgi çekici bir değerlendirme için bkz. Hernegger 1989: 219-249.

[52] Bkz. Waardenburg 1986: 148.

[53] Bkz. Muensterberger 1974.

[54] Güvenç (1979: 87) bir eserinde Radcliffe-Brown'u, strukturalistlerin (yapısalcıların) lideri olarak görürken, başka bir yayınında (1985: 92) ise onu, Örnek (1969: 189), Wach (1962: 53) ve Franz (1980: 39)'ın da belirttiği gibi fonksiyonalist (işlevci) olarak değerlendirmektedir.

[55] Radcliffe-Brown (1965), sociale structure kavramını geliştirir, muhtevasını doldururken, Malinowski'nin öğrencisi olan Evans-Pritchard (1981) gibi, fonksiyonalist (işlevci) kuramı ve yaklaşımı eleştirmekten -özeleştiri yapmaktan- de geri kalmamıştır. Her iki bilim adamı strukturfunktionalismusun gelişmesinde önemli katkılar sağlamıştır.

[56] Aslında Laubscher (1988: 200-201)'in de belirttiği gibi, din-kültür ilişkisinde, dinin çerçevesini çizen, muhtevasını belirleyen ve onu belirli bir yere yerleştiren iki değişik görüş bulunmaktadır. Birinci görüş, selektivdir/seçici ve yukarıda değinildiği üzere, dinin kültürün bir parçası olduğudur. İkinci görüş ise, aspektivdir/şekilseldir ve bu anlamda din, kültürün bir parçası değildir, bilakis kültürün bir şeklidir.

[57] Krş. Girtler 1979: 201.

[58] Bkz. Laubscher 1988: 204.

[59] Bkz. Girtler 1979: 201.

[60] Bkz. Gennep 1909.

[61] Bunlar için bkz. ve krş. Larsch 1922: 36-37.

[62] Bkz. Girtler 1979: 201.

[63] Laubscher 1988 :206-207.

[64] Ayrıntılı bilgi için bkz. Davies 1991; Atay 1994.

[65] Bkz. Hanafi 1978.

[66] Bkz. Davies 1991: 115-159.

[67] Bkz. Ahmed 1995: 106-126.

[68] Bkz. Atay 1994: 66.

[69] Bkz. Hanafi 1978: 506, 519.

[70] Bunun için bkz. ve krş. Hanafi 1978; Ahmed 1995: 91-102.

[71] Bkz. Hanafi 1978: 506, 517.

[72] Bkz. ve krş. Davies 1991; Ahmed 1995.

[73] Bkz. El-Zein 1977.